Tổ chức các đơn vị hành chính của Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, tháng 5 năm 1946

Sắc lệnh và Thông tư ban hành đã thống nhất, hướng dẫn triển khai tổ chức các bộ, các nha để bộ máy nhà nước dần hoàn thiện và vận hành hiệu quả.
   Các cơ quan thực hiện quyền hành pháp còn được gọi là bộ máy hành chính nhà nước. Bộ máy hành chính nhà nước là một bộ phận cấu thành của bộ máy nhà nước, được tổ chức thống nhất từ trung ương đến địa phương, đứng đầu là Chính phủ, chịu trách nhiệm thực hiện quyền hành pháp. Để thực hiện quyền hành pháp hiệu lực và hiệu quả cao nhất, bộ máy hành chính nhà nước cần được tổ chức và hoạt động theo nguyên tắc thứ bậc, cấp trên chỉ đạo, lãnh đạo, cấp dưới phục tùng mệnh lệnh và chịu sự kiểm soát của cấp trên trong hoạt động. Bộ máy hành chính nhà nước là một chỉnh thể thống nhất, thông suốt từ trung ương đến địa phương, được phân chia thành hai bộ phận: bộ máy hành chính nhà nước ở trung ương và bộ máy hành chính nhà nước ở địa phương. Ở nước ta, sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, nhằm xây dựng và từng bước ổn định nhà nước, thống nhất bộ máy hành chính còn non trẻ của chính quyền cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã kí ban hành Sắc lệnh số 57 ngày 3 tháng 5 năm 1946 đặt một quy mô chung cho toàn thể các Bộ, quy định các vấn đề về cơ cấu tổ chức, hành chính, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, các chế độ lương, phụ cấp, công tác phí và những vấn đề khác có liên quan trong các bộ, nha của Chính phủ nước Việt Nam dân chủ cộng hoà.
   Sắc lệnh 57 gồm 16 điều, trong đó có 5 mục lớn. Điều 1 quy định “trong mỗi bộ của Chính phủ Việt Nam, Bộ trưởng và Thứ trưởng có một văn phòng, các nha và có thể có một cơ quan thanh tra và một ban cố vấn”. Mục I gồm 4 điều (từ Điều 2 đến Điều 5) quy định về văn phòng, chức năng của các nhân viên thuộc văn phòng bộ trưởng và văn phòng thứ trưởng, cơ cấu nhân sự cao cấp trong văn phòng và các trường hợp ngoại lệ; vấn đề bổ nhiệm, chỉ định và thời hạn giữ chức vụ, từ chức, thuyên chuyển công việc của nhân viên văn phòng là tư nhân, công chức trong văn phòng thuộc các bộ; vấn đề phụ cấp, lương bổng của các nhân viên thuộc văn phòng bộ trưởng. Mục II gồm 6 điều (từ Điều 6 đến Điều 11) quy định về các nha, cơ cấu nhân sự cao cấp trong các bộ để giúp bộ trưởng điều khiển công việc hành chính và chuyên môn; tiêu chí lựa chọn các chức vụ đối với các nhân viên cao cấp văn phòng bộ trưởng, các Đổng lý sự vụ và Phó Đổng lý sự vụ, cũng như các vấn đề về thời hạn phục vụ của các nhân viên này khi thay đổi bộ trưởng; chế độ lương bổng của các nhân viên này. Ngoài ra, mục này còn quy định các vấn đề về quyền hạn, nhiệm vụ, cơ cấu tổ chức của các nha như; các nha sẽ do giám đốc nha quản trị, giám đốc sẽ do sắc lệnh chỉ định theo đề nghị của bộ trưởng, sắc lệnh sẽ do Chính phủ thông qua. Trong các nha quan trọng, có thể đặt ra một chức phó giám đốc, phó giám đốc sẽ do bộ trưởng bổ nhiệm bằng một nghị định. Mục III gồm 2 Điều (Điều 12 và Điều 13) quy định về cơ quan thanh tra, việc thành lập Nha Thanh tra và cơ cấu thành viên; cách thức bổ nhiệm Tổng Thanh tra và các thanh tra; nhiệm vụ của Nha Thanh tra. Mục IV gồm 1 điều (Điều 14) quy định về lập ban cố vấn để giúp ý kiến bộ trưởng về các vấn đề chuyên môn. Mục V gồm 1 điều (Điều 15) quy định về phụ cấp di chuyển nhân viên văn phòng, thanh tra, giám đốc các nha và cố vấn khi đi kinh lý hay đi công cán ngoài thủ đô. Cuối cùng, điều 16 là đối tượng thực hiện và hiệu lực thi hành. Sắc lệnh này đã được ký bởi Chủ tịch Chính phủ Việt Nam Dân chủ cộng hòa, sau đó Bộ trưởng Bộ Nội vụ, Bộ trưởng Bộ Tài chính cùng tiếp ký.
   Sắc lệnh 57 ngày 3/5/1946 về cơ bản đã đề cập bao quát các vấn đề cốt lõi việc tổ chức hệ thống hành chính nhà nước, tiếp theo đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã cụ thể hóa các nội dung ấy trong Thông tư số 10 ngày 24 tháng 5 năm 1946, quy định và hướng dẫn rõ hơn về tổ chức các Nha trong mỗi Bộ.
   Thông tư số 10 nêu:
   “Công việc hành chính mỗi ngày một phức tạp, thì sự tổ chức cần được phân minh; muốn cho sự kiểm soát và liên lạc được dễ dàng, thì hệ thống tổ chức các bộ cần được duy nhất; chức vụ và danh từ có nhất định, thì mới ấn định được lương bổng, đẳng cấp và quyền hạn”.
   “ Theo điều thứ 10 Sắc lệnh ấy, thì các nha sẽ do Giám đốc Nha quản trị. Mỗi bộ có thể gồm 2 thứ nha:
   a) Các Nha Nội bộ gồm các ty, các phòng, làm việc hàng ngày ở trong bộ, không có chi nhánh ở địa phương. Nha này do một giám đốc điều khiển, như Nha Pháp chính Bộ Nội vụ, Nha Thương vụ Bộ Kinh tế, Nha Hình vụ Bộ Tư pháp.
   b) Các Nha Thuộc bộ, điều khiển và kiểm soát những chi nhánh ở cấp kỳ, cấp tỉnh…như Nha Thương chính, Nha Bưu điện, Nha Thủy lâm, Nha Công an v.v...hoặc là những cơ quan có phạm vị hoạt động lan ra cả toàn quốc như Nha Kỹ nghệ và Khoáng chất.
   Vì tính cách quan trọng của các nha này, có thể đặt một phó giám đốc giúp việc giám đốc, theo điều thứ II.
     “ Mỗi bộ chia thành nha, Nha Nội bộ và Nha Thuộc bộ.
   NHA NỘI BỘ - Nếu nhỏ, gồm nhiều phòng (phòng do Chủ sự điều khiển).
   Nếu to, có thể chia ra ty, ty chia ra phòng (ty do Trưởng Ty điều khiển). Phòng có thể chia ra ban (Ban do Trưởng Ban điều khiển).
   NHA THUỘC BỘ - Ở Trung ương, cũng có tổ chức như Nha Nội bộ.
     Chi nhánh ở cấp kỳ, là sở do một Giám đốc Sở điều khiển.
     Chi nhánh ở cấp tỉnh, là Ty, do một Trưởng Ty điều khiển.
     Chi nhánh ở cấp huyện là Ban, do một Trưởng ban điều khiển.
    Ngoài ra, mỗi bộ tuỳ theo tính cách chuyên môn, vẫn có thể đặt những danh từ đặc biệt, song phải chỉ rõ quyền hạn và thứ vị tương đối của các viên chức đứng đầu, ngang với Giám đốc Nha hoặc Phó Giám đốc hoặc Chủ sự phòng.
     Tuy nhiên những chữ hay dùng nhất cũng cần được định nghĩa:
     Viện là cơ quan nghiên cứu chuyên môn, do một Giám đốc đứng đầu (không nên gọi là Viện trưởng).
     Cục cũng là cơ quan chuyên môn, song ít nghiên cứu hơn Viện, mà chuyên việc lưu động. Cục có Giám đốc đứng đầu. Ngoài ra Viện không có chi nhánh, nhưng Cục có thể có chi nhánh ở địa phương”.
   Như vậy, với Sắc lệnh 57 ngày 3/5/1946 và Thông tư số 10 ngày 24/5/1946, Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh đã thống nhất hướng dẫn, triển khai việc tổ chức các bộ, các nha để bộ máy nhà nước dần hoàn thiện và vận hành hiệu quả. Bên cạnh 2 văn bản nói trên, trong tháng 5/1946, Chính phủ còn ban hành một số Sắc lệnh về tổ chức bộ máy nhà nước như: Sắc lệnh 58-SL ngày 3/5/1946 về Tổ chức Bộ Nội vụ, Sắc lện 61-SL ngày 6/5/1946 tổ chức Bộ Quốc dân Kinh tế, Sắc lệnh 75 - SL ngày 29/5/1946 tổ chức Bộ Tài chính.  Đây là những tài liệu quý, quan trọng, có ý nghĩa đặc biệt là những văn bản được ban hành ngay sau khi Chính phủ ra mắt quốc dân đồng bào, đặt nền móng vững chắc, có tính quyết định cho việc xây dựng thể chế của một đất nước.